4. Redakcja tyflokartograficzna

4. REDAKCJA TYFLOKARTOGRAFICZNA

Autorzy: Magdalena Polak, Mariusz Olczyk – tyflokartografowie, Warszawa

4.1. Wstęp

Mapa jest obecna w codziennym życiu człowieka widzącego. Dzieci od pierwszych lat edukacji są uczone posługiwania się prostymi mapami. Kształcąca się młodzież korzysta z wielu pomocy kartograficznych: map, atlasów geograficznych i historycznych. Osoby widzące używają planów miast, atlasów drogowymi, stykają się z mapami przeglądając prasę, Internet, ulotki reklamowe czy oglądając telewizję. Mapa jest jednym ze źródeł informacji o świecie, w którym żyjemy.

Doświadczenie w posługiwaniu się opracowaniami kartograficznymi sprawia, że czytanie mapy staje się łatwe, szybkie i w pewnym stopniu intuicyjne. Dzięki standaryzacji znaków, pierwsze spojrzenie na mapę pozwala zidentyfikować część treści, nawet bez sięgania do legendy. Dodatkowo, aby ułatwić czytającemu poznanie mapy, zastosowane na niej znaki konstruuje się w taki sposób, aby ich wygląd jak najbardziej kojarzyć się z reprezentowanym przez nie obiektem lub zjawiskiem na mapie (izomorfizm).

Sytuacja osoby niewidomej i słabowidzącej jest odmienna. Niewidome lub słabowidzące dziecko w procesie edukacji korzysta przeciętnie z kilku najczęściej ręcznie wykonanych map bądź w ogóle nie ma do nich dostępu. Można śmiało stwierdzić, że opracowania tyflokartograficzne prawie nie istnieją w środowisku niewidomych i słabowidzących. Brak map przeznaczonych dla tej grupy społecznej powoduje, że osoby te nie mają możliwości nabycia doświadczeń w korzystaniu z mapy.

Płynąca z czytania map wiedza geograficzna, geopolityczna i społeczna jest konieczna do funkcjonowania w społeczeństwie, rozumienia wydarzeń gospodarczych, politycznych, kulturowych, podejmowania aktywności zawodowej. Niezbędne jest aby niewidomi i słabowidzący mieli dostęp do tego typu informacji, ułatwiających analizę zjawisk zachodzących we współczesnym świecie.

Czytanie mapy przez osobę niewidomą czy słabowidzącą różni się od poznawania jej za pomocą prawidłowo funkcjonującego wzroku. Różnica ta dotyczy tylko samego procesu czytania, a nie jego końcowych efektów. Oznacza to, że niewidomy czy słabowidzący potrafi, tak jak widzący, prawidłowo zinterpretować mapę, lecz w nieco inny sposób. Różnica w procesach poznawania ma miejsce na poziome sensorycznym, a nie umysłowym (T. Majewski, 2002, s. 65). Rola opracowań kartograficznych w życiu osób niewidomych i z uszkodzonym wzrokiem jest nawet większa niż w przypadku osób widzących. Oprócz korzyści, jakie czerpie z posługiwania się mapą widzący, dla osoby niewidomej czy słabowidzącej plan budynku, osiedla lub miasta jest głównym źródłem informacji przestrzennej, stanowi podstawę do nauki samodzielnego, bezpiecznego i skutecznego poruszania się po wybranym obszarze.

Aby mapa być czytelna i przyjazna dla niewidomych i słabowidzących użytkowników, należy pamiętać o zachowaniu istotnych reguł opracowania map tego typu: odpowiedniej generalizacji treści, adaptacji znaków i metod kartograficznych do potrzeb czytania za pomocą dotyku lub uszkodzonego wzroku, dostosowaniu wielkości arkusza i oznaczeniu go w sposób, ułatwiający niewidomemu lub słabowidzącemu jego orientację, wyborze odpowiedniej technologii druku oraz poprawnemu przygotowaniu materiałów dodatkowych (opisowych).

4.2. Tyflokartografia – pojęcie i stosowana terminologia

4.2.1. Definicja tyflokartografii

Dziać kartografii zajmujący się mapami dla niewidomych i słabowidzących nazywa się tyflokartografią (gr. typhlós “ślepy; ukryty; ciemny”). Tyflokartografia analizuje sposób, w jaki niewidomi i słabowidzący poznają mapy, bada różnice pomiędzy czytaniem mapy za pomocą wzroku a dotyku lub uszkodzonego wzroku. Na podstawie tych obserwacji wypracowuje rozwiązania redakcyjne, graficzne i technologiczne, optymalne do zastosowania na mapach przeznaczonych dla niewidomych i słabowidzących. Rezultatem tych działań jest powstanie zbioru zasad i wskazówek, dotyczących generalizacji elementów treści, projektowania znaków, doboru odpowiednich metod kartograficznych, rozmieszczania opisów i szeregu innych czynników, wpływających na czytelność map dla niewidomych i słabowidzących.

4.2.2. Definicja tyflomapy a klasyfikacja map

Warto zastanowić się nad terminologią stosowaną w tyflokartografii. Do określenia mapy przeznaczonej dla osób niewidomych i słabowidzących, najczęściej używa się terminu – mapa dotykowa. Nie jest on do końca precyzyjny. Spotykane są również określenia takie jak tyflomapa, mapa wypukła, plastyczna, dotykowa, przestrzenna, brajlowska, wzrokowo-dotykowa, barwno-plastyczna lub barwno-dotykowa. Wszystkie te określenia są poprawne, a każde z nich związane jest albo z odmienną technologią druku map, albo ze sposobem ich użytkowania. Szukając najwierniejszego określenia dla tego typu map powinniśmy przede wszystkim brać pod uwagę odbiorcę czyli sposób czytania mapy. Jeśli zatem mapa opracowana zostać dla osób niewidomych (odbiór dotykiem) i słabowidzących (odbiór uszkodzonym wzrokiem) to taką mapę należałoby nazywać barwno-dotykową lub dotykowo-barwną.

Definicja mapy dotykowo-barwnej niczym nie różni się od pojęcia mapy w rozumieniu tradycyjnej kartografii. Każde prawidłowo wykonane opracowanie kartograficzne dla osób niewidomych i słabowidzących jest, tak jak tradycyjna mapa dla widzących, obrazem Ziemi na płaszczyźnie w określonym zmniejszeniu, z zastosowaniem odpowiedniego odwzorowania kartograficznego, procesu generalizacji oraz specjalnie opracowanych symboli objaśnionych w legendzie. Biorąc pod uwagę klasyfikację map, tyflomapy, podobnie jak mapy szkolne czy turystyczne, są wyróżnione w oparciu o kryterium przeznaczenia. Podziać map według przeznaczenia jest uwarunkowany zadaniami i potrzebami odbiorcy, do którego mapa jest adresowana (L. Ratajski, 1989, s. 254). Definicja mapy dotykowo-barwnej pod kątem użytkownika i sposobu jej odbioru określa mapę tego typu jako zestaw znaków, symboli, opisów (w brajlu i w powiększonym druku) zgodnych z zasadami tyflografiki, czytelnych dotykowo i wzrokowo, objaśnionych i poprawnie zorientowanych oraz uzupełnionych o informacje dodatkowe.

4.3. Przeznaczenie i odbiorcy map dotykowych a zakres treści i szczegółowość map

Jednym z podstawowych czynników wpływających na sposób opracowania mapy jest jej przeznaczenie. Wykonując mapę należy wziąć pod uwagę potrzeby i wymagania osób, które będą jej użytkownikami. Opracowując mapę dla uczniów trzeba uwzględnić przede wszystkim ich wiek oraz wymagania programu szkolnego. Na mapie turystycznej priorytetem będzie oznaczenie obiektów interesujących dla turystów takich jak baza noclegowa czy zabytki.

W przypadku tyflomap uwzględnienie potrzeb i wymagań odbiorców jest szczególnie ważne. Osoby niewidome i słabowidzące potrzebują specjalnie opracowanych i dostosowanych do ich potrzeb map. Sposób prezentacji elementów treści mapy dotykowej często różni się od tradycyjnych metod kartograficznych stosowanych na mapach dla widzących. Wynika to przede wszystkim z różnicy pomiędzy technikami, jakich używają podczas czytania mapy osoby widzące, niewidome i słabowidzące.

Zmysł wzroku odgrywa w życiu człowieka widzącego dominującą rolę. Ze wszystkich obserwacji, jakich dokonuje osoba widząca za pomocą zmysłów, 82 % informacji pochodzi ze zmysłu wzroku (T. Majewski, 2002, s. 64). W przypadku czytania mapy rola wzroku u osoby widzącej wzrasta do 100%.

Wszystkie informacje docierają do umysłu czytającego za pośrednictwem oczu.

Zupełnie inaczej jest w przypadku osób niewidomych i słabowidzących. Z psychologicznego punktu widzenia niewidomy to osoba, która w codziennym życiu posługuje się technikami dotykowo-słuchowymi lub bezwzrokowymi. Natomiast słabowidzący pomimo znacznego osłabienia wzroku używa technik wzrokowych lub wzrokowo-słuchowo-dotykowych (T. Majewski, 2002, s. 21). Z kartograficznego punktu widzenia niewidomy odbiorca mapy to osoba, która poznaje mapę za pomocą dotyku lub dotyku i słuchu. Słabowidzący odbiorca posługuje się podczas czytania mapy głównie wzrokiem lub wzrokiem i dotykiem.

Uświadomienie sobie tego w zasadzie oczywistego i intuicyjnego podziału ma ogromne znaczenie dla procesu opracowywania map dla niewidomych i słabowidzących. Zarówno tradycyjna kartografia dla widzących jak i tyflokartografia mają to samo zadanie – pokazanie przestrzeni na płaszczyźnie. Różnica polega na użyciu przez odbiorców innych zmysłów podczas czytania mapy. Proces poznawania mapy za pomocą wzroku przebiega zupełnie inaczej niż jej czytanie za pomocą dotyku czy uszkodzonego wzroku.

Wzrok jest zmysłem wrażeń jednoczesnych a więc obejmującym na raz wszystkie wzrokowe cechy przedmiotu lub całej grupy obiektów znajdujących się w polu jego percepcji. Dziać w sposób symultaniczny, dostarczając kompletnego zestawu wzajemnie uzupełniających się informacji (P. Orlof, 1991, s. 33). Osoba widząca czytając mapę od razy odbiera ją jako całość, składającą się z różnych znaków, linii, barwnych płaszczyzn, symbolizujących obiekty bądź zjawiska geograficzne. Inaczej przebiega proces poznania dotykowego. Dotyk jest zmysłem wrażeń sukcesywnych, ujmujących kolejno poszczególne cechy percepowanego przedmiotu. W ten sposób wiedza o obiekcie narasta stopniowo, a nie jest przekazywana jednocześnie, jak to ma miejsce w przypadku percepcji wzrokowej (P. Orlof, 1991, s. 33). Niewidomy poznaje mapę sukcesywnie, przesuwając po niej dłonie i dotykając kolejnych jej fragmentów. Na podstawie stopniowo napływających informacji buduje w wyobraźni obraz całości. Czytanie mapy przez osoby słabowidzące można określić jako proces pośredni pomiędzy czytaniem wzrokiem a dotykiem. Nie jest możliwe opisanie jednego schematu, w jaki osoba słabowidząca poznaje mapę, gdyż w dużej mierze zależy to od rodzaju i stopnia uszkodzenia wzroku. Mówiąc ogólnie, uszkodzenie wzroku wpływa na powstawanie i treść spostrzeżeń wzrokowych. Czytanie mapy przez osoby słabowidzące zazwyczaj traci cechy poznania jednoczesnego, specyficznego dla prawidłowo funkcjonującego wzroku. Charakteryzuje się niskim poziomem organizacji, co w efekcie prowadzi do powstawania fragmentarycznych, niedokładnych i ubogich w treść obrazów wzrokowych. Obrazy te zawierają nie tylko mniejszą ilość pola spostrzeżeniowego, ale, co ważniejsze, nie ujmują wzajemnych relacji, jakie między tymi elementami zachodzą (T. Majewski, 2002, s. 144). Zatem proces czytania mapy przez słabowidzącego upodabnia się w pewnym stopniu do sposobu, w jaki poznaje mapę osoba niewidoma.

Opisane różnice w czytaniu mapy przez osobę widzącą, niewidomą i słabowidzącą sprawiają, że tradycyjne mapy dla widzących różnią się znacznie od map dotykowych. Ten sam obiekt czy zjawisko geograficzne może być przedstawione za pomocą innej metody na mapie dla osoby widzącej, niewidomej i słabowidzącej. Wybór optymalnej metody dla każdej grupy odbiorców spowoduje, że pomimo różnicy w metodzie prezentacji, w umyśle widzącego, niewidomego i słabowidzącego czytelnika powstanie skojarzenie z tym samym obiektem lub zjawiskiem geograficznym.

Brak świadomości różnicy pomiędzy czytaniem za pomocą wzroku, dotyku lub uszkodzonego wzroku prowadzi często do uznania, że aby opracować tyflomapę wystarczy powiększyć i uwypuklić tradycyjną mapę dla widzących. Takie działanie jest z reguły skazane na niepowodzenie. Znaki i metody stosowane na mapach dla widzących nie zawsze są czytelne i zrozumiałe dla niewidomych i słabowidzących. Poniżej zostaną omówione główne różnice pomiędzy zasadami tradycyjnej kartografii dla widzących i tyflokartografii.

4.4. Redakcja tyflokartograficzna i wybrane metody prezentacji

Redakcja tyflokartograficzna to nie tylko cały szereg rozstrzygnięć podejmowanych w myśl zasad obowiązujących w klasycznej kartografii – wyznaczenie zakresu treści, dobór skal, odwzorowań, metod prezentacji, ustalenie kolejności map w wydawnictwach wieloarkuszowych, itp. W kartografii tyflologicznej najtrudniejszym zadaniem jest ich modyfikacja uwzględniająca specyfikę użytkowania opracowania, a w szczególności taka poprawna ilościowa i jakościowa generalizacja treści map, by przedstawiany temat być pełny i czytelny, zarazem dla osoby niewidomej jak i słabowidzącej, by uwzględniać przy tym wszelkie reguły już wypracowane i obowiązujące na gruncie opracowań tyflograficznych. Ograniczenia wynikające ze specyfiki prezentacji tyflograficznej, technicznych wymogów druku i możliwości percepcyjnych odbiorców wpływają na wybór tematów map jak i na ich zawartości.

4.4.1. Odwzorowanie kartograficzne, mapy podkładowe, zasięg mapy

Jedną z pierwszych decyzji, jakie należy podjąć przystępując do opracowania mapy, jest dobór odpowiedniego odwzorowania oraz określenie zasięgu mapy. Każdy kartowany obszar trzeba potraktować indywidualnie wybierając najlepsze dla niego odwzorowanie. W kartografii klasycznej na dobór odwzorowania wpływa wielkość obszaru jaki chcemy pokazać, jego kształt a także przeznaczenie mapy. W tyflokartografii ważne jest również, aby siatka kartograficzna wybranego odwzorowania być mało skomplikowana. Ten wymóg jest podyktowany tym, że na mapach barwno-dotykowych często rezygnuje się z pokazania siatki kartograficznej na całej mapie na rzecz lepszej czytelności jej treści. W zamian na ramce mapy umieszcza się “wyloty” poszczególnych południków i równoleżników. Z tego powodu najłatwiejsze do odczytania przez niewidomego lub słabowidzącego są południki i równoleżniki w postaci linii prostych lub łagodnych łuków.

Dobrym przykładem ilustrującym problemy, jakie mogą pojawić się przy wyborze odwzorowania, jest mapa świata. Na mapach dla widzących wiat najczęściej pokazywany jest w różnych odwzorowaniach umownych pseudowalcowych, często wiernopowierzchniowych. W polskiej kartografii (szczególnie szkolnej) najczęściej używa się do tego celu odwzorowania Mollweidego. Nie jest to wybór korzystny ze względu na mocno zdeformowane kształty kontynentów i niewielką, chociaż proporcjonalną do rzeczywistej, powierzchnię, jaką dysponuje kartograf dla prezentacji zjawisk w średnich szerokościach geograficznych. Tam skupiają się przecież najważniejsze nurty życia współczesnego świata. Ten mankament odwzorowania dostrzeżono już w latach 60-tych, ale ze względów ekonomicznych nie zostać on uwzględniony przez wydawnictwa szkolne.

Po analizie wielu odwzorowań pod kątem zniekształceń jakie niesie za sobą ich użycie, najlepszym wyborem dla mapy wiata wydaje się być odwzorowanie umowne, pseudowalcowe opracowane przez Służbę Topograficzną Wojska Polskiego (STWP). Wprawdzie nie zachowuje ono wiernych powierzchni, kierunków i odległości, ale zniekształcenia i ich rozkład są korzystniejsze niż w odwzorowaniu Mollweidego. Kształty kontynentów ulegają niewielkim deformacjom, proporcje ich wielkości są prawie rzeczywiste. Obszary w szerokościach umiarkowanych są nieco przewiększone, co ułatwia prezentację kartograficzną występujących tam zjawisk. Jest to szczególnie ważne na tyflomapach, na których ze względu na specyfikę odbioru muszą być stosowane duże znaki kartograficzne. W tym odwzorowaniu równoleżniki maja kształt lekko wygiętych luków, co nie zakłóca w istotny sposób ich odbioru za pomocą dotyku lub słabego wzroku.

Kontynenty na tradycyjnych mapach dla widzących są pokazywane zazwyczaj w odwzorowaniu ukośnym azymutalnym wiernopolowym Lamberta. Przyglądając się obrazom poszczególnych kontynentów przedstawionych w tym odwzorowaniu, uderza krzywoliniowy przebieg równoleżników (na przykład w Azji). W takim wypadku pominięcie siatki kartograficznej na mapie, o którym to rozwiązaniu stosowanym często na tyflomapach wspomniano wyżej, burzy właściwe relacje szerokości geograficznych pokazywanych obiektów. Najlepiej każdy kontynent potraktować indywidualnie, dobierając odwzorowanie korzystne z punktu widzenia niewidomych i słabowidzących czytelników.

W przypadku mapy mniejszych obszarów: regionów czy państw dobór odwzorowania jest podyktowany często innymi czynnikami, zależnymi od charakteru mapy. Na przykład w “Atlasie Geograficznym Europy” dla niewidomych i słabowidzących, wydanym przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii, do pokazania państw i regionów zastosowano odwzorowanie azymutalne, równopowierzchniowe Lamberta. Taki wybór być podyktowany koniecznością dobrania takiej podstawy, aby sąsiednie regiony można było na siebie nakładać i porównywać.

Plany szczegółowe dla miast, dzielnic i innych niewielkich obszarów, podobnie jak w tradycyjnej kartografii dla widzących, nie wymagają już tak dokładnej analizy problemu odwzorowania. Zniekształcenia na mapie w dużych skalach i przy tak daleko posuniętej generalizacji treści tyflomap są niezauważalne. W przypadku planów podstawą opracowania są mapy podkładowe czyli najczęściej ogólnodostępne mapy topograficzne. Ważnym aspektem przy opracowaniach tego typu jest aktualność podkładu, a nie jego specyfika matematyczna.

4.4.2. Skala i format mapy

Po ustaleniu zasięgu mapy, kolejnym krokiem jest dobór skali i formatu opracowania. W przypadku tyflokartografii jest to trudniejsze zadnie niż podczas opracowania tradycyjnej mapy dla widzących ze względu na wymogi użytkowników, dotyczące wielkości arkusza.

Rozmiary map opracowywanych dla osób widzących są bardzo różne – zaczynając od szkiców mieszczących się na znaczku pocztowym a kończąc na wielkoformatowych mapach ściennych. Obszar percepcji wzrokowej jest niewspółmiernie większy od tego, jakim dysponuje dotyk. Pole percepcji wzrokowej wynosi w płaszczyźnie pionowej 120°, a w płaszczyźnie poziomej 220°. Dodatkowo ulec może ono powiększeniu dzięki ruchom gałek ocznych oraz obrotom głowy. Poza tym dzięki wzrokowi człowiek może obserwować przedmioty ze znacznego dystansu (P. Orlof, 1991, s. 32).

Natomiast pole percepcji dotykowej jest znacznie ograniczone. Określa je rozpiętość ramion czytającego. Granice obszaru obserwacji wyznaczają punkty, do których można sięgnąć końcem palca wskazującego. W przypadku posługiwania się obiema rękami pole percepcji dotykowej ulega powiększeniu (P. Orlof, 1991, s. 32).

Pole percepcji dotykowej jest więc daleko mniejsze niż obszar percepcji wzrokowej. Wpływa to zasadniczo na rozmiary map przeznaczonych dla niewidomych. Wielkość mapy nie powinna przekraczać rozpiętości ramion użytkownika czyli około 50x50 cm. Rozmiar arkusza powinien być jeszcze mniejszy, gdy mapa jest adresowana do dzieci.

Z drugiej strony format mapy przeznaczonej dla niewidomych i słabowidzących nie może być zbyt mać. Duże uproszczenie treści tyflomap w porównaniu do tradycyjnych map dla widzących powoduje, że mapy dotykowe o małych rozmiarach byłyby albo zbyt skomplikowane przez duże zagęszczenie znaków albo bardzo ubogie w treść.

Opisane wyżej ograniczenia sprawiają, że kartograf nie może dowolnie operować formatem mapy przeznaczonej do odbioru dotykiem lub słabym wzrokiem. W związku z tym, przy ustalonym zasięgu mapy, nie ma również możliwości swobodnego doboru skali opracowania. W tyflokartografii skala mapy jest w dużej mierze uwarunkowana potrzebami odbiorców, dotyczącymi wielkości arkusza mapy.

Warto jednak dodać kilka słów na temat skali opracowań tyflokartograficznych. Podobnie jak w tradycyjnej kartografii dla widzących zaleca się stosowanie tak zwanych “okrągłych” wartości skali. Na mapie o skali przykładowo 1: 100 000, 1: 1 000 000 czy 1: 5 000 000 dużo łatwiej jest obliczyć odległości lub porównywać wielkość obszarów niż w przypadku map o skalach “nieokrągłych” (np.: 1:125 451, 1: 999 887 czy 1: 5 123 000). Tendencja do używania skal “nieokrągłych” w tyflokartografii jest większa niż w kartografii dla widzących gdyż konieczność znacznej generalizacji treści duże znaki stosowane na mapach barwno-dotykowych powodują, że każda dodatkowa przestrzeń jest szczególnie cenna. Jednak ze względu na łatwość dokonywania obliczeń i porównań zaleca się opracowanie tyflomap w skalach o “okrągłym” mianowniku.

W przypadku wydawnictw wieloarkuszowych (serii map, atlasów) warto zwrócić uwagę na taki dobór skali map, by być one wielokrotnością skali podstawowej i tworzyć ciąg skalowy. Jeśli niewidomy lub słabowidzący czytelnik znajdzie w atlasie mapy w skalach przykładowo: 1 3 000 000, 1: 6 000 000 i 1: 9 000 000 to bez problemu będzie mógł porównać długości odcinków czy wielkości obszarów na poszczególnych mapach. Jeśli natomiast skale map będą przypadkowo dobrane to obliczenie stosunków długości i wielkości powierzchni będzie wymagać dużo więcej wysiłku.

4.4.3. Generalizacja kartograficzna

Porównując mapy przeznaczone dla widzących oraz tyflomapy przede wszystkim rzuca się w oczy różnica w stopniu generalizacji ich treści. Mapa dotykowa zawiera zazwyczaj kilka lub nawet kilkanaście razy mniej informacji niż tradycyjna mapa dla widzących o tej samej skali i temacie. Istota procesu generalizacji jest taka sama zarówno w przypadku tradycyjnej kartografii dla widzących jak i tyflokartografii. Pojemność mapy jest każdorazowo określona jej skalą, przeznaczeniem i stosowanymi metodami przedstawiania treści, a także możliwościami reprodukcyjno-technologicznymi, warunkującymi odpowiednią ostrość rysunku, wielkość opisów, liczbę kolorów itd. (L. Ratajski, 1989, s. 197).

Konieczność daleko posuniętej generalizacji na tyflomapach prowadzi często do rozwiązań nie spotykanych w tradycyjnej kartografii dla widzących. Generalizacja ilościowa na tyflomapach, a więc ogólnie mówiąc zmniejszenie liczby znaków oraz uproszczenie kształtu linii, powoduje, że osobom widzącym obeznanym z mapami i kartografią, uzyskany obraz wydaje się zbyt uproszczony i ubogi w treść. Problemem jest również wybór elementów najważniejszych z grupy obiektów i zjawisk geograficznych, które tradycyjnie uważa się za minimum na mapach o danym temacie. Kartografom, posiadającym duże doświadczenie przy opracowaniu map dla widzących, często trudno jest zrozumieć i zaakceptować poziom generalizacji koniecznej na mapach barwno-dotykowych.

Generalizacja jakościowa a więc uogólnienie pojąć przedstawianych na mapie, również prowadzi na tyflomapach do rozwiązań nie spotykanych w tradycyjnej kartografii dla widzących. Przykładem może być zastosowanie sygnatur punktowych dla jezior i państw o małej powierzchni. Na mapach dla widzących te elementy oznacza się znakiem powierzchniowym, rysując ich zasięg. Na tyflomapach obiekty te są często zbyt mało aby pokazać ich powierzchnię dlatego oznacza sie je sygnaturą punktową. Podobnie jest ze znakiem liniowym oznaczającym rzekę graniczną. Na mapach dla widzących w sytuacji gdy granica biegnie wzdłuż rzeki rysuje się dwie równoległe, współkształtne, stykające się linie. Dla osoby słabowidzącej a zwłaszcza dla niewidomego taki rysunek jest zupełnie nieczytelny. Aby obie linie być czytelne dotykiem, należałoby linię rzeki i linię granicy odsunąć od siebie przynajmniej o 2–3 mm. Takie rozwiązanie zajmuje jednak dużo miejsca. Dodatkowo linia podwójna jest trudniej czytelna dotykiem niż linia pojedyncza. Dlatego na tyflomapach wprowadza się jeden znak dla oznaczenia rzeki granicznej.

4.4.4. Znaki punktowe, liniowe i powierzchniowe

Generalnie tak jak w przypadku map dla widzących kartograf opracowując mapę dotykową operuje trzema rodzajami znaków: punktowymi, liniowymi i powierzchniowymi. Jednak znaki powszechnie stosowane na mapach dla widzących są z reguły zbyt małe lub zbyt skomplikowane aby można je było czytać za pomocą dotyku lub uszkodzonego wzroku.

Prawidłowo funkcjonujący wzrok jest w stanie zidentyfikować znaki o wielkości 0,3 mm. Dla zmysłu dotyku minimalny rozmiar znaku, zapewniający jego rozpoznanie, wynosi 3 mm (P. Orlof, 1991, s. 102). W przypadku osób słabowidzących granica ta jest zależna od stopnia i rodzaju uszkodzenia wzroku a więc jest indywidualną cechą danej osoby. Nie mniej można założyć, że wszystkie osoby słabowidzące dla komfortu czytania potrzebują większych znaków niż osoby posiadające prawidłowo funkcjonujący zmysł wzroku.

Sygnatury przeznaczone do czytania dotykiem powinny być zdecydowanie większe niż na tradycyjnych mapach dla widzących. Minimalna wielkość znaku punktowego na mapie dotykowej wynosi 3–5 mm, najmniejsza grubość linii 0,5–0,7 mm a minimalna identyfikowalna powierzchnia 10 x 7 mm. Podobne rozmiary powinny mieć sygnatury przeznaczone dla słabowidzących. Podane wielkości są wartościami orientacyjnymi. Zależą nie tylko od indywidualnej percepcji osoby czytającej mapę ale również od zastosowanej technologii druku.

Oprócz rozmiaru istotnym czynnikiem wpływającym na czytelność znaku przeznaczonego dla niewidomych i słabowidzących jest jego budowa. W przypadku sygnatur punktowych najłatwiejsze do zidentyfikowania są znaki mające kształt prostych figur geometrycznych takich jak koło, kwadrat, prostokąt czy trójkąt. Takie znaki, w kartografii nazywane sygnaturami geometrycznymi, mają tę wadę, że ich kształt nie przypomina niczym rzeczywistego kształtu przedstawianego obiektu (L. Ratajski, 1989, s. 76). Jednak sygnatury symboliczne czy obrazkowe, czyli bardziej złożone znaki punktowe w formie szkicu lub rysunku, kojarzącego się z reprezentowanym przez znak obiektem lub zjawiskiem, są zbyt trudne do przeczytania za pomocą dotyku lub uszkodzonego wzroku. Dlatego na tyflomapach zaleca się stosowanie sygnatur geometrycznych lub bardzo prostych sygnatur symbolicznych.

Najłatwiejsze do przeczytania za pomocą dotyku są znaki wklęsłe w środku. Łatwiej jest rozpoznać kształt znaku, jeśli jedynie jego obrys zostać podniesiony ponad poziom mapy. Trudniej rozpoznać kształt znaku, jeśli cały jego powierzchnia jest wypukła. Ponadto znaki z wypukłym obrysem i wklęsłym środkiem można dodatkowo różnicować dodając wypukły punkt, średnicę lub przekątną w środku znaku.

Znaki liniowe stosowane na tradycyjnych mapach dla widzących zazwyczaj różnicuje się za pomocą barw, rzadziej grubością lub używając desenia. Na tyflomapach deseń jest podstawową zmienną, stosowaną do różnicowania linii symbolizujących różne obiekty i zjawiska. Osobom widzącym i słabowidzącym najłatwiej jest śledzić przebieg linii ciągćej. Natomiast niewidomym łatwiej jest śledzić przebieg linii złożonych z elementów, czyli tak zwanych linii perełkowych. Najczęściej stosowaną sygnaturą tego typu jest linia złożona z kropek. Można również wykorzystywać na mapach dotykowych linie przerywane lub linie złożone z kropek i kresek. Również linia ciągła jest czytelna dla dłoni i można ją wykorzystać jako sygnaturę. Zarówno linie perełkowe jak i ciągłe można różnicować za pomocą grubości, zwiększając wielkość kropki bądź grubość linii. W takim przypadku należy jednak pamiętać, że aby taka różnica być czytelna dla dotyku lub uszkodzonego wzroku, zmiana wielkości kropki czy grubości linii musi być zdecydowanie większa niż w przypadku czytania z a pomocą prawidłowo funkcjonującego wzroku.

Powierzchnie przeznaczone do czytania dotykiem różnicuje się za pomocą faktury. Na jednej mapie nie należy stosować więcej niż 3–4 różne faktury gdyż stają się one nieczytelne dla niewidomego. W przypadku osób słabowidzących znaki powierzchniowe można różnicować za pomocą faktur lub barw lub łącząc obie te zmienne.

Używając barw dla różnicowania znaków przeznaczonych dla słabowidzących trzeba pamiętać, że spora grupa osób z uszkodzonym wzrokiem może mieć trudności z ich rozróżnianiem. Dlatego barwy stosowane na tyflomapach powinny być dużo bardziej kontrastowe niż w przypadku tradycyjnych map dla widzących.

Wzrok rozróżnia obiekty położone bardzo blisko siebie lub styczne do siebie. Na tradycyjnych mapach dla widzących poszczególne znaki bezpośrednio sąsiadują ze sobą. Zielona plama lasu może być na przykład przecięta barwną wstążką drogi. Dla widzącej osoby czytającej daną mapę jest to informacja, że droga biegnie przez las. Natomiast dotyk rozróżnia z pewnością punkty odległe od siebie o 2,5 mm (s. E. Więckowska, 2001). Na tyflomapie powierzchnia symbolizująca las nie może bezpośrednio stykać się z linią oznaczającą drogę. Aby oba obiekty być czytelne należy zostawić pomiędzy nimi przynajmniej 2,5 mm pustej przestrzeni.

4.4.5. Różne metody prezentacji kartograficznej

4.4.5.1. Metoda kartogramu, kartodiagramu, izolinii i kropkowa

Ze względu na małą produkcję opracowań tyflokartograficznych, większość wykonanych map dotykowych to mapy ogólnogeograficzne, nie wymagające użycia bardziej skomplikowanych metod kartograficznych, takich jak: kartogram, kartodiagram, metoda izolinii czy kropkowa. Jak dotąd nie prowadzono badań, które mogłyby potwierdzić skuteczność zastosowania tych sposobów prezentacji treści na mapach przeznaczonych dla niewidomych i słabowidzących.

Według doświadczeń tyflografiki nie każda konwencja graficzna, stosowana na rysunkach dla widzących, jest czytelna i zrozumiała dla niewidomych i słabowidzących. Z punktu widzenia tyflokartografii dla tej grupy osób wartościowe są przede wszystkim prezentacje graficzne przekazujące informację przestrzenną, czyli informację o rozmieszczeniu obiektów bądź zjawisk w przestrzeni. Mapy społeczno-gospodarcze, na których zastosowano kartogram, kartodiagram, metodę izoliniową lub kropkowa, mogą okazać się zbyt abstrakcyjne i zbyt trudne dla niewidomych i słabowidzących, zwłaszcza biorąc pod uwagę, że taki czytelnik nie ogarnia mapy jednym “rzutem oka” lecz jej obraz buduje w wyobraźni.

Czytanie mapy dotykiem lub uszkodzonym wzrokiem również w przypadku tych metod prezentacji implikuje pewne ograniczenia. Jak wspomniano w części artykułu poświęconej znakom, na jednej tyflomapie nie powinno się stosować więcej niż 3–4 różne faktury. Ten wymóg sprawia, że kartogram lub metoda izolinii na tyflomapie nie mogą składać się z więcej niż 3–4 przedziałów klasowych. W przypadku kartodiagramu należy pamiętać, że aby osoba niewidoma czy słabowidząca odczytać znaki o innej wielkości jako różne, różnica ich rozmiarów musi być dużo większa niż w przypadku osoby widzącej. Z tego powodu na mapach dotykowych nie stosuje się kartodiagramów ciągłych. W przypadku kartodiagramu skokowego różnica pomiędzy znakami należącymi do kolejnych przedziałów klasowych, musi być dobrze wyczuwalna zarówno dotykiem jak i słabym wzrokiem, co również w dużym stopniu ogranicza liczbę klas. Metoda kropkowa wydaje się być zbyt abstrakcyjna i skomplikowana do zastosowania na tyflomapie.

Z tych rozważań wynika, że metody takie jak: kartogram, kartodiagram czy izolinie należy stosować bardzo ostrożnie na mapach dotykowych. Nie jest możliwe wydzielenie w każdej z tych metod więcej niż 3–4 przedziałów klasowych. Należy rozważyć słuszność ich użycia na konkretnej tyflomapie. Być może większą korzyść przyniesie podanie danych w formie tekstu czy tabeli.

4.4.5.2. Rzeźba terenu

Pokazanie ukształtowania powierzchni na mapach barwno-dotykowych jest szczególnie trudne. Sposoby najczęściej stosowane w tradycyjnej kartografii dla widzących: cieniowanie i hipsometria wykorzystują do wywołania efektu wypukłości złudzenia optyczne i z tej przyczyny nie jest możliwe ich zastosowanie na mapach czytanych dotykiem lub uszkodzonym wzrokiem.

Przedstawienie rzeźby terenu na tyflomapach jest w dużej mierze zależne od wykorzystanej technologii druku. Stosując metodę tłoczenia w plastiku (termiczno-próżniową) można wykonać plastyczny model terenu i na jego podstawie opracować wypukłą mapę. Taka mapa w miarę najwierniej i w sposób najlepiej przemawiający do wyobraźni osoby niewidomej lub słabowidzącej przedstawia rzeźbę prezentowanego obszaru. Wadą jej jest to, że na powierzchni ukształtowanej na wzór modelu terenu bardzo trudno jest zamieścić jakiekolwiek inne dotykowe elementy treści: rzeki lub opisy.

Natomiast wykorzystując technologie druku, w których rysunek składa się tylko z dwóch poziomów: poziomu tła i wypukłych elementów treści o jednej wysokości (metoda papieru pęczniejącego i sitodruku wypukłego) przedstawienie rzeźby terenu w sposób czytelny, zrozumiały i trafiający do wyobraźni osoby niewidomej lub słabowidzącej jest bardzo trudne. Jednym ze sposobów prezentacji ukształtowania powierzchni na tyflomapach jest metoda poziomicowo-fakturowa, zastosowana na mapach Królewskiego Instytutu dla Niewidomych w Londynie. Polega ona na różnicowaniu powierzchni pomiędzy kolejnymi poziomicami za pomocą barw, zbliżonych do barw hipsometrycznych lecz silnie skontrastowanych oraz faktury, której ziarnistość jest tym większa, im wyżej położony jest obszar. Oczywiście cięcie poziomicowe oraz obraz poziomic są w dużym stopniu zgeneralizowane. Stosując tę metodę należy pamiętać, aby liczba faktur nie przekroczyć 3–4, gdyż, tak jak wspomniano w poprzedniej części artykułu, większa ich ilość sprawia, że mapa staje się mało czytelna. Dodatkowo obszary wypełnione fakturą a więc odstępy pomiędzy kolejnymi poziomicami nie mogą być mniejsze niż 8–10 mm (w zależności od technologii druku), gdyż na mniejszej powierzchni faktura również będzie nieczytelna.

Inną metodę prezentacji rzeźby terenu zastosowano na mapach w wydanym przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii “Atlasie Geograficznym Europy” dla niewidomych i słabowidzących. Za pomocą faktur barw oznaczono obszary położone poniżej 0 m. n.p.m. (depresje), od 0 do 200 m. n.p.m. (niziny) i powyżej 200 m n.p.m. (wyżyny i góry). Na obszarach powyżej 200 m n.p.m. za pomocą linii złożonej z dużych, wypukłych, czarnych punktów oznaczono przebieg głównych łańcuchów górskich. Za pomocą wypukłych czarnych trójkątów oznaczono najwyższe szczyty.

4.4.6. Prezentacja tematu mapy na kilku arkuszach

Konieczność zastosowania dużej generalizacji treści oraz ograniczony format map barwno-dotykowych powodują, że w wielu przypadkach nie jest możliwe pokazanie wszystkich planowanych składników treści mapy na jednym arkuszu. Na przykład na tradycyjnej mapie ogólnogeograficznej w średniej skali dla widzących pokazuje się najczęściej następujące elementy: sieć wodną, ukształtowanie powierzchni, główne miasta, granice państw. Ich wybór nie jest przypadkowy. Wszystkie te elementy są ze sobą wzajemnie powiązane. Sieć wodna zależy od rzeźby terenu. Osadnictwo i granice są z kolei związane z ukształtowaniem powierzchni oraz siecią wodną. Z geograficznego punktu widzenia wszystkie te czynniki powinny być rozważane wspólnie dlatego korzystnie jest zamieścić je na jednej mapie.

Tymczasem w przypadku map przeznaczonych dla niewidomych i słabowidzących często jest to niemożliwe. Umieszczenie wszystkich wymienionych elementów treści na jednym arkuszu spowodowałoby albo zbytnie zagęszczenie znaków albo nadmierne uproszczenie treści mapy. W takim przypadku rozwiązaniem jest rozbicie całości na dwie odrębne mapy. Jeden z elementów treści, najczęściej sieć wodna, powinien być powtórzony na obu arkuszach, w celu łatwiejszego porównywania obu map.

Taki zabieg zastosowano w “Atlasie Geograficznym Europy” dla niewidomych i słabowidzących wydanym przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii. W części zawierającej mapy przedstawiające przegląd regionalny Europy, każdy region jest pokazany na dwóch mapach: ogólnej i rzeźby terenu. Na mapach ogólnych pokazano sieć wodną, granice państw, główne miasta oraz nazwy regionów. Na mapach rzeźby terenu przedstawiono ukształtowanie powierzchni danego regionu na tle sieci wodnej. Mapy są ułożone w atlasie jedna pod drugą. Sieć wodna, powtórzona na obu rodzajach map, spełnia rolę orientacji i ułatwia porównanie elementów treści, zamieszczonych na obu arkuszach. Dzięki takiemu rozwiązaniu niewidomy i słabowidzący czytelnik dostaje do rąk proste mapy, nie obciążone nadmiernie treścią ale zawierające wszystkie elementy występujące na tradycyjnych mapach ogólnogeograficznych dla widzących.

W tradycyjnej kartografii dla widzących gdy planuje się opracowanie kilku map tematycznych jednego obszaru o takim samym zasięgu i w tej samej skali, pierwszym krokiem jest opracowanie mapy podkładowej. Mapa ta najczęściej składa się z rysunku sieci wodnej, czasem uzupełnionej głównymi miastami, rzadziej innymi elementami. Stanowi ona podkład na kolejnych mapach tematycznych, ułatwiający orientację i porównywanie obiektów lub zjawisk geograficznych występujących na kolejnych mapach. Opracowując serię tyflomap tematycznych warto postąpić w podobny sposób. Należy wybrać pewna liczbę obiektów, które powtórzą się na mapach tematycznych. Ilość obiektów zależy od skali mapy, natomiast ich rodzaj od tematyki. W “Atlasie Geograficznym Polski” dla niewidomych i słabowidzących wydanym przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii na mapach tematycznych Polski w skali 1: 2 500 000 jako kanwę, wiążącą kolejne mapy, wybrano 7 rzek: Wisłę, Odrę, Wartę, Bug, Narew, San i Nysę Łużycką, 8 miast: Warszawę, Łódź, Kraków, Gdańsk, Wrocław, Szczecin, Olsztyn i Lublin oraz granice kraju. Na początku serii map tematycznych warto zamieścić tak zwaną mapę podstawową czyli mapę zawierającą tylko te elementy, które powtarzają się na wszystkich mapach tematycznych. Ta prosta i łatwo czytelna mapa ułatwia osobie niewidomej lub słabowidzącej zapoznanie się z kształtem prezentowanego obszaru i rozmieszczeniem elementów podkładowych. Po dokładnym przestudiowaniu mapy podstawowej niewidomy czy słabowidzący czytelnik będzie sprawniej poruszać się po kolejnych mapach tematycznych.

4.4.7. Opisy na mapie

Wszystkie wymagające opisu obiekty lub zjawiska występujące na mapach barwno-dotykowych, powinny być opisane w dwojaki sposób: w systemie brajla dla niewidomych i powiększoną czcionką dla słabowidzących.

Pismo brajla zajmuje dużo więcej miejsca niż tradycyjny napis dla widzących. Z tego powodu nie jest możliwe zamieszczenie na tyflomapach pełnych nazw wszystkich wymagających opisania elementów treści. Nazwy obiektów bądź zjawisk geograficznych podaje się za pomocą skrótów, objaśnionych w oddzielnym zeszycie, dołączonym do mapy lub atlasu.

Osobie niewidomej czy słabowidzącej nie zawsze łatwo jest zorientować się, do czego przyporządkowany jest dany opis. Dlatego skróty obiektów należących do jednej kategorii (na przykład: rzeki, jeziora, krainy geograficzne itp.) poprzedza się jednoznakowym “kluczem”, czyli literą bądź znakiem spoza alfabetu. W przypadku opracowywania map seryjnych i atlasów system skrótów i kluczy jest bardzo rozbudowany. W ciągu ponad dwudziestoletniej pracy Zespół Konsultacyjny do Spraw Opracowywania Map dla Niewidomych i Słabowidzących działający przy Głównym Geodecie Kraju, wypracować system tworzenia skrótów i używania kluczy, stosowany na mapach wydawanych przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii, który może być użyty lub służyć jako wzorzec mapach barwno-dotykowych.

W przypadku większych publikacji, jaką jest “Atlas Geograficzny Europy" dla niewidomych i słabowidzących wydany przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii, proces tworzenia skrótów i przypisywania ich do obiektów jest zawsze kompromisem pomiędzy doborem skrótu, który najbardziej kojarzy się z pełną nazwą obiektu a możliwościami wynikającymi z ilości znaków w alfabecie. W “Atlasie Geograficznym Europy” dla nazw państw przyjęto skróty będące domeną narodową tych krajów (dla Polski pl). Także skróty nazw kontynentów są ich domenami (Europa – eu). Miasta w Polsce posiadają skróty, przyjęte we wcześniej opracowanym “Atlasie Geograficznym Polski” dla niewidomych i słabowidzących. Starano się zachować jeden skrót dla nazw mających ten sam źródłosłów. Na przykład miasto Padwa, Nizina Padańska i rzeka Pad mają ten sam skrót – pd, poprzedzony w każdym przypadku odpowiednim kluczem.

Podobnie jak w tradycyjnej kartografii dla widzących bardzo ważne jest prawidłowe rozmieszczenie napisów brajlowskich na tyflomapach. Jednak reguć dotyczące rozmieszczenia napisów w brajlu są zupełnie inne niż w przypadku opisów dla słabowidzących i widzących. Przede wszystkim pismo brajla powinno być umieszczone, tak jak w przypadku tekstów, w poziomie. Zdarzają się jednak odstępstwa od tej reguły. Na przykład na planach miast możliwe jest umieszczenie opisów równolegle do przebiegu ulic. Generalnie jednak napisy rozmieszcza się poziomo. Pismo brajla nie powinno być rozspacjowane (rozstrzelone). Takiego zabiegu używa się w kartografii dla widzących aby oznaczyć za pomocą napisu przykładowo zasięg pasma górskiego czy akwenu wodnego. W przypadku map czytanych dotykiem nie jest to wskazane.

Opis w brajlu najkorzystniej jest umieszczać po prawej stronie sygnatury. W takim układzie najłatwiej jest niewidomemu odnaleźć opis znaku. Inne rozwiązania to umieszczenie opisu z lewej strony, nad lub pod sygnaturą. Gorzej czytelna dla niewidomego jest pozycja opisu po przekątnej w stosunku do znaku (na przykład w prawo i wyżej). Opis powinien być umieszczony w odległości 3–4 mm od znaku.

Opisy obiektów bądź zjawisk geograficznych dla słabowidzących powinny być w kolorze kontrastującym z tłem. Ich wielkość powinna być przynajmniej dwa razy większa niż dla widzących. Zaleca się wykonanie opisów czcionką o wielkości 16–18 punktów. Błędem jest również stosowanie zbyt dużej wielkości czcionki. Bardzo duże opisy wcale nie są łatwiej czytelne dla słabego wzroku. Czcionka powinna mieć prosty krój, pozbawiony zbędnych w tym przypadku elementów dekoracyjnych. Nie należy stosować czcionki pochyłej, gdyż utrudnia to odczytanie napisu osobie słabowidzącej. Najłatwiej za pomocą słabego wzroku jest przeczytać opis umieszczony poziomo. Odstępstwem od tej zasady są opisy rzek lub ulic, umieszczane współkształtnie do przebiegu linii. Opis dla słabowidzących, tak jak w przypadku napisów w brajlu, nie powinien być rozstrzelony.

Reguła rozmieszczenia opisów dla słabowidzących w stosunku do znaku są takie same jak w tradycyjnej kartografii dla widzących. Najkorzystniejszą pozycja opisu jest po przekątnej do znaku a zwłaszcza w prawo i do góry.

4.4.8. Kompozycja mapy

Prawidłowa kompozycja mapy, rozumiana jako wkomponowanie w arkusz mapy takich elementów jak: tytuł, skala, podziałka liniowa, legenda, kartony czyli dodatkowe małe mapy uzupełniające oraz ramka mapy, zapewnia przejrzystość i czytelność opracowania. Kompozycja mapy jest szczególnie ważna w przypadku opracowań przeznaczonych dla niewidomych i słabowidzących. Widzącemu użytkownikowi wystarczy jedno spojrzenie na arkusz aby zorientować się, jaki jest jego układ. Osoba czytająca dotykiem lub słabym wzrokiem musi odnaleźć położenie na arkuszu mapy takich elementów jak tytuł, skala czy legenda. Tyflomapa powinna być tak skonstruowana, aby to zadanie było jak najłatwiejsze.

Na mapach pojedynczych elementy takie jak: tytuł, skala, podziałka liniowa i legenda powinny być umieszczone razem i tworzyć całość. Rozdzielenie przykładowo tytułu mapy i legendy i umieszczenie ich w różnych miejscach, powoduje dezorientację niewidomego lub słabowidzącego czytelnika. Musi on poświęcić dużo więcej czasu na wyłonienie tych elementów z treści mapy i zorientowanie się, jak są ułożone. W przypadku tyflomapy najkorzystniej jest umieścić tytuł, skalę, podziałkę liniową i legendę z lewej strony mapy. Osoba niewidoma lub słabowidząca powinna zacząć czytanie mapy od zapoznania się z tymi właśnie elementami a czytelnik intuicyjnie zaczyna poznawanie arkusza, tak jak w przypadku tekstów, od lewego górnego rogu opracowania.

W przypadku opracowań wieloarkuszowych, a więc atlasów bądź serii map, tytuł mapy, skala i podziałka liniowa powinny również znaleźć się w lewym górnym rogu arkusza. Legendę najkorzystniej jest zamieścić na oddzielnym arkuszu, najlepiej na ostatniej stronie atlasu lub każdego tomu atlasu. Umieszczenie legendy na osobnej stronie zapobiega utracie miejsca na poszczególnych arkuszach, a lokalizacja na końcu atlasu pozwala na jej łatwe odnalezienie. Innym rozwiązaniem jest umieszczenie tytułu, skali, podziałki liniowej i legendy w tym samym miejscu na każdym arkuszu mapy, zamieszczonym w atlasie. Dzięki temu czytelnik nie będzie zmuszony za każdym razem do ustalania układu mapy.

Nie zaleca się umieszczania na tyflomapach tak zwanych kartonów, czyli dodatkowych, mniejszych map uzupełniających treść mapy głównej. Takie rozwiązanie, często stosowane na mapach dla widzących, dla niewidomych i słabowidzących czytelników jest zbyt skomplikowane. Trudno jest za pomocą dotyku lub słabego wzroku oddzielić treść kartonu od treści mapy. Łatwo w takiej sytuacji o pomyłki i błędną interpretację.

Zdarzają się sytuacje, kiedy na jednym arkuszu tyflomapy zamieszcza się dwie odrębne mapy, powiązane tematycznie. W takim układzie należy zwrócić uwagę aby czytelnie i jednoznacznie wydzielić części arkusza, zawierające obie mapy.

Tytuł mapy powinien jasno określać jej zawartość. Prawidłowe sformułowanie tytułu pozwoli czytelnikowi na szybką orientację i wyszukiwanie odpowiedniego arkusza.

Na tradycyjnych mapach dla widzących skalę podaje się w dwóch lub nawet trzech formach zapisu: w postaci liczbowej, liniowej i mianowanej. Również na tyflomapach należy zamieszczać skalę liczbową oraz podziałkę liniową, najlepiej w bezpośrednim sąsiedztwie tytułu mapy. Podziałka liniowa nie powinna być zbyt długa. Długość podziałki ponad 5 cm utrudnia niewidomemu i słabowidzącemu określanie odległości na mapie.

W przypadku opracowań wieloarkuszowych warto zastosować rozwiązanie, ułatwiające czytelnikowi porównywanie skali poszczególnych arkuszy. Pod podziałką liniową, która odpowiada skali danej mapy, można umieścić podziałkę wzorcową. Takie rozwiązanie zastosowano w “Atlasie Geograficznym Europy” dla niewidomych i słabowidzących, wydanym przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii, w części atlasu zawierającej mapy regionów. Za podziałkę wzorcową przyjęto podziałkę dla skali mapy Polski. Umieszczono ją pod podziałką właściwą każdemu arkuszowi przedstawiającemu regiony Europy. Dzięki takiemu rozwiązaniu niewidomy i słabowidzący czytelnik może szybko i w nie matematyczny sposób porównywać skalę danego arkusza w stosunku do skali mapy Polski. Podziałkę wzorcową należy odróżnić od podziałki właściwej dla danej mapy w czytelny sposób, na przykład używając innego rodzaju linii.

Legenda tyflomapy powinna zawierać objaśnienie wszystkich występujących na niej znaków. W tradycyjnej kartografii dla widzących często w legendzie pomija się część znaków, których znaczenie dzięki standaryzacji jest oczywiste (na przykład oznaczenia wód). Znaki na tyflomapach nie podlegają jak dotąd standaryzacji a niewidomi i słabowidzący czytelnicy nie są zaznajomieni z oznaczeniami kartograficznymi, dlatego w legendzie należy umieścić objaśnienia wszystkich znaków. Legenda tyflomapy powinna mieć przejrzysty układ. Najkorzystniej jest zamieszczać znaki w jednej kolumnie, gdyż zamieszczenie sygnatur w dwóch kolumnach może prowadzić do odczytania znaków w jednym rzędzie jako całości. Jeśli znak w legendzie jest wyższy niż tekst objaśnienia w brajlu, tekst należy wyrównać do górnej granicy znaku.

W przypadku wydawnictw wieloarkuszowych a zwłaszcza podczas opracowania legendy do atlasów może pojawić się problem celowego przypisania temu samemu obiektowi różnych znaków w zależności od skali mapy. Problem ten jest szerzej opisany w rozdziale 5.6 STANDARYZACJA ZNAKÓW I UJEDNOLICENIE STOSOWANYCH ROZWIŃZAˇ. W takiej sytuacji konieczne jest opracowanie odpowiedniej legendy, która pozwoli osobie niewidomej i słabowidzącej prześledzić zmianę znaku w zależności od skali mapy. Dobrym rozwiązaniem jest legenda w postaci tabelki. Kolumny w tabelce odpowiadają różnym skalom mapy, natomiast rzędy poszczególnym znakom i ich objaśnieniom. Takie rozwiązanie zostało zastosowane w “Atlasie Geograficznym Europy” dla niewidomych i słabowidzących, wydanym przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii.

Na mapach o tematach podlegających szybkiej dezaktualizacji, na przykład na planach miast, warto jest podać datę opracowania mapy, która będzie mówić czytelnikowi o jej aktualności.

4.4.9. Orientacja na mapie

Osoba widząca nie ma żadnych trudności z poprawnym ułożeniem mapy. Wystarczy spojrzeć na mapę, aby stwierdzić gdzie jest jej góra a gdzie dół. Elementem orientującym jest przede wszystkim tekst. Słabowidzący a zwłaszcza niewidomy nie jest w stanie szybko i sprawnie ułożyć prawidłowo mapę. W tym celu musiałby odszukać dowolny napis na mapie i orientować ją według niego.

Aby ułatwić osobom niewidomym i słabowidzącym poprawne ułożenie mapy, wprowadza się specjalne oznaczenia. Na tyflomapach wydawanych przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii oznacza się prawy górny róg mapy. Róg ten może być albo skośnie ścięty, albo oznaczony za pomocą wypukłego trójkąta. cięty narożnik mapy stosuje się zazwyczaj na mapach pojedynczych a wypukły trójkąt w atlasach, gdzie mapy mogą być ułożone w orientacji poziomej lub pionowej.

Warto oznaczać na tyflomapach kierunek północy. Północ nie zawsze musi znajdować się na górze mapy. Dla wielu obszarów korzystniejsza jest inna orientacja.

4.4.10. Dodatkowe materiał tekstowe

Aby tyflomapa mogła być prawidłowo użytkowana przez osoby niewidome i słabowidzące, wymaga dodatkowych materiałów opisowych, które ułatwią czytelnikowi jej poznawanie. Ilość dodatkowych materiałów zależy od charakteru opracowania. Do pojedynczych tyflomap wystarczy dołączyć objaśnienie brajlowskich skrótów nazw geograficznych (tak zwany skrótnik) i ewentualnie opis mapy. Przy wydawnictwach wieloarkuszowych: atlasach lub seriach map oprócz skrótnika i opisów do map potrzebny jest tekst objaśniający strukturę publikacji i sposób korzystania z niej, czyli tak zwane wprowadzenie lub wstęp oraz indeks nazw geograficznych.

Jak wspomniano w rozdziale 5.4.7 Opisy na mapie rzadko kiedy na tyflomapach umieszcza się pełne nazwy geograficzne w brajlu. Ze względu na brak miejsca obiekty i zjawiska geograficzne opisuje się za pomocą skrótów. W przypadku map pojedynczych skrótów jest niewiele. Natomiast w przypadku atlasów lub map seryjnych ilość skrótów robi się tak duża, że konieczne staje się opracowanie całego sytemu skrótów a następnie jego objaśnienie. Do tego celu służy skrótnik.

Jest kilka sposobów ułożenia skrótów i ich objaśnień w skrótniku. Można zgromadzić wszystkie skróty, zastosowane na mapach w publikacji i ułożyć je alfabetycznie. Można wszystkie skróty występujące w publikacji pogrupować według kategorii (na przykład: państwa, miasta, rzeki, itp.) i w obrębie grupy ułożyć alfabetycznie. Innym rozwiązaniem jest przygotowanie spisu skrótów do każdej mapy.

Przykładem prawidłowo sporządzonego objaśnienia skrótów może być skrótnik w “Atlasie Geograficznym Europy” dla niewidomych i słabowidzących, wydanym przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii. Wykaz skrótów zostać indywidualnie opracowany dla każdej planszy mapowej. Takie rozwiązanie zapewnia szybki dostęp do skrótów, znajdujących się na poszczególnych planszach.

Skróty, użyte w “Atlasie Geograficznym Europy” zostać uporządkowane według następujących zasad:

• Do każdej planszy mapowej sporządzono osobny spis skrótów.
• Skróty występujące na poszczególnych planszach pogrupowano według rodzajów obiektów. W obrębie grupy uporządkowano je alfabetycznie.
• Skróty umieszczono w skrótniku w takiej formie, w jakiej występują na mapie. Jeśli na mapie przed skrótem występuje klucz, to również umieszczono go przed skrótem w skrótniku. Za skrótem umieszczono pełną nazwę danego obiektu wraz z literą skorowidzową, ułatwiającą odszukanie go na mapie.
• W całym atlasie trzymano się zasady, że skróty nie powtarzają się w grupie takich samych obiektów. Przykładowo każde miasto ma własny, unikatowy skrót. W różnych grupach obiektów skróty mogą się powtórzyć. Przykładowo państwo i miasto mogą mieć ten sam skrót.
• Elementami mapy, których skróty nie posiadają kluczy są państwa i miasta. Na mapie opisy państw występują samodzielnie a skróty nazw miast znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie sygnatur do nich przypisanych. W wykazie skrótów przy nazwach państw dodano określenie “państwo”, aby szybko rozróżnić miasto od państwa o takim samym skrócie (na przykład: cz – Czechy (państwo), cz – Częstochowa).
• W skrótniku na osobnej planszy zamieszczono wykaz kluczy wraz z objaśnieniem, przy jakiej grupie obiektów je zastosowano.

W przypadku wydawnictw wieloarkuszowych (atlasów lub map seryjnych) potrzebnym dodatkiem tekstowym jest indeks nazw geograficznych, występujących w publikacji. Indeks poza dodatkowymi informacjami o charakterze obiektów, informującymi czy dana nazwa dotyczy miasta, rzeki czy innego obiektu, powinien posiadać współrzędne skorowidzowe. W “Atlasie Geograficznym Europy” dla niewidomych i słabowidzących, wydanym przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii, dla obiektów zamieszczonych w indeksie podano lokalizację, opartą o podziać arkusza mapy na ćwiartki. Tyflomapy zawierają zdecydowanie mniej nazw geograficznych niż tradycyjne opracowania dla widzących o podobnym temacie i zbliżonej skali, dlatego przyporządkowanie nazwy geograficznej do danej ćwiartki arkusza jest wystarczające. Ćwiartki oznaczono na mapach przez rozcięcie ramki w połowie jej szerokości i wysokości. Wprowadzenie linii skorowidzowych na mapę bardzo zmniejszyłoby jej czytelność.

Do rozstrzygnięcia jest również problem, do czego odnosi się lokalizacja podana w indeksie. W przypadku obiektów o charakterze punktowym podanie ich umiejscowienia w danej ćwiartce arkusza nie stanowi problemu. Inaczej jest choćby w przypadku rzek. Należy zadecydować, czy lokalizacja podana w indeksie będzie pokazywać cały jej bieg, źródło czy może lokalizację opisu. W “Atlasie Geograficznym Europy” przyjęto zasadę, że ćwiartka wskazana w indeksie nazw geograficznych, zawiera opis szukanej rzeki.

Aby ułatwić osobie niewidomej lub słabowidzącej czytanie mapy, warto dołączyć do niej opis, który będzie zawierać ogólną charakterystykę prezentowanego obszaru (zasięg mapy, prezentowany temat) oraz wskazówki ułatwiające jej czytanie (sposób w jaki należy czytać mapę, położenie obiektów na mapie, zastosowane znaki i metody prezentacji). Taki opis, zawierający nie tylko informacje geograficzne ale też wskazówki “techniczne", jest wskazany ze względu na zjawisko kompensacji werbalnej, występujące u niewidomych i słabowidzących. Zjawisko kompensacji polega na zastępowaniu zaburzonych lub całkowicie zniesionych czynności (funkcji) organizmu przez inne. W przypadku niewidomych i słabowidzących jest to zastąpienie czynności zmysłu wzroku przez pozostałe zmysł oraz poznawczą rolę mowy czyli właśnie kompensację werbalną (T. Majewski, 2002, s. 89).

4.4.11. Redakcja mapy wielkoskalowej

Redakcja tyflomap wielkoskalowych, a więc planów sal, budynków czy najbliższych okolic wybranych obiektów różni się w znaczący sposób od opracowania map w tej samej skali dla widzących. Osoba widząca wykorzystuje mapy tego typu przede wszystkim do pobieżnej orientacji, sprawdzenia, w której części budynku znajduje się dana sala, jak wyjść z budynku, aby dotrzeć do przystanku autobusowego itp. Natomiast dla osób niewidomych i słabowidzących takie mapa są podstawą do poruszania się po prezentowanym obiekcie czy okolicy. Dlatego powinny zawierać wszystkie elementy, które mogą być pomocne osobie niewidomej czy słabowidzącej podczas samodzielnego poruszania się. Na tyflomapach w tej skali oznacza się:

• Wszelkie przeszkody a zarazem punkty orientacyjne w postaci: latarń, ławek, śmietników, znaków drogowych itp.
• Krawężniki: zarówno wysokie jak i niskie, przystosowane dla osób niepełnosprawnych.
• Przejścia dla pieszych z zaznaczeniem czy są one przystosowane do potrzeb niepełnosprawnych.
• Nietypowe nawierzchnie chodnika, spadki (nachylenia) drogi, które łatwo mogą być zidentyfikowane przez poruszającego się niewidomego.
• Zwężenia i rozszerzenia chodnika.
• W budynkach: gaśnice, wiszące kaloryfery, obniżone stropy w pomieszczeniach, na korytarzach lub klatkach schodowych. Szczegółowe plany powinny pokazywać wszystkie te elementy, które osoba widząca dostrzega automatycznie a które mogą być zagrożeniem lub punktem orientacyjnym dla niewidomego lub słabowidzącego.

4.4.12. Globus

W nauczaniu geografii poza mapami korzysta się również z globusa. Tematy związane z kształtem i wielkością Ziemi, podziałem na półkule, rozmieszczeniem kontynentów i oceanów, a przede wszystkim zagadnienia dotyczące określania szerokości długości geograficznej najlepiej jest omówić przy pomocy modelu naszego globu. Dysponując globusem łatwiej jest również wytłumaczyć jak powstaje mapa, w jaki sposób przenosi się treść z kulistej powierzchni Ziemi na płaską kartkę papieru za pomocą różnych odwzorowań.

Odpowiednio przygotowany globus bez wątpienia ułatwia wytłumaczenie tych niełatwych zagadnień. Globus taki powinien być odpowiednio opracowany:

• Elementy charakterystyczne takie jak południk zerowy, równik, zwrotniki i koć podbiegunowe powinny być wyraźnie wyróżnione i opisane.
• Rysunek linii brzegowej kontynentów musi być znacznie uproszczony, bowiem nie chodzi tutaj o “topograficzną” dokładność, ale o pokazanie relacji kontynenty-oceany oraz położenia lądów na danej półkuli.
• Konieczne jest zastosowanie kontrastowych kolorów oraz podświetlenia, które ułatwia czytanie siatki geograficznej osobom słabowidzącym.
• Globus indukcyjny, na którym można samodzielnie rysować linie siatki geograficznej, należy wzbogacić o pomocnicze punkty połączeniowe dla najważniejszych elementów siatki.

Wszystkie elementy treści przedstawione na globusie muszą być odpowiednio zgeneralizowane oraz oznaczone w taki sposób, aby być czytelne zarówno za pomocą dotyku jak i słabego wzroku.

4.5. Wspólne rozwiązania tyflokartograficzne dla niewidomych i słabowidzących

Tyflokartografia zajmuje się badaniem percepcji i tworzeniem zasad redagowania map zarówno dla niewidomych jak i słabowidzących. Można traktować tę grupę osób ogólnie jako inwalidów wzroku. Jednak przy bliższym poznaniu problematyki użytkowania map przez niewidomych i słabowidzących, wyraźnie widać, że czytanie dotykiem znacznie różni się od czytania za pomocą słabego wzroku. Inne reguł dotyczą projektowania znaków i użycia metod kartograficznych dla niewidomych, inne dla słabowidzących. Powstaje pytanie – czy opracowywać tyflomapy przeznaczone jednocześnie dla niewidomych i słabowidzących? Czy może korzystniej byłoby wykonywać mapy dla każdej z tych grup oddzielnie?

Zaletą opracowywania oddzielnego zestawu map dla każdej z grup jest łatwość dostosowania znaków i metod prezentacji precyzyjnie do potrzeb czytania dotykiem albo słabym wzrokiem. Trudno jest zaprojektować znak, który byłby równie dobrze czytelny za pomocą dotyku i uszkodzonego wzroku. Pomimo punktów zbieżnych percepcja niewidomego różni się od percepcji słabowidzącego. Nawet w przypadku poprawnie opracowanej tyflomapy może dojść do sytuacji, w której nie ma możliwości pogodzenia tego, co najlepsze dla niewidomego z tym, co najlepsze dla słabowidzącego. Należy wtedy szukać kompromisów lub dokonać wyboru. Często w takim przypadku tyflokartograf decyduje się na rozwiązanie korzystne dla niewidomego, wychodząc z założenia, że osobie dysponującej nawet słabym wzrokiem jest łatwiej poruszać się po mapie niż całkowicie niewidomej.

Elementy czytelne dotykowo mogą utrudniać osobie słabowidzącej poznawanie mapy. Sytuacja taka może zdarzyć się zwłaszcza podczas użytkowania mapy, wykonanej w technologii papieru pęczniejącego, gdzie wszystkie wypukłe elementy są czarne. Na takiej mapie również opisy w brajlu są czarne i przez to doskonale widoczne i rzucające się w oczy. Osoba posługująca się słabym wzrokiem widzi zarówno opisy w powiększonym druku jak i w brajlu przez co odnosi wrażenie nadmiernego zagęszczenia znaków.

Są również argumenty przemawiające za opracowywaniem tyflomap przeznaczonych jednocześnie dla niewidomych i słabowidzących. Połączenie czytania za pomocą dotyku i słabego wzroku jest ważne w przypadku kształcenia mechanizmu kompensacyjnego poznawania rzeczywistości u słabowidzących. Słabowidzący, uczący się poznawania rzeczywistości a więc i czytania map, ma tendencję do nadmiernego koncentrowania się na obserwacji prowadzonej za pomocą wzroku. Nie docenia roli i możliwości płynących z wykorzystania innych zmysłów. Tymczasem u słabowidzących trzeba rozwijać mechanizm współdziałania między wzrokiem a dotykiem gdyż dopiero poznanie za pomocą obu zmysłów pozwala u tych osób na wytworzenia prawidłowego obrazu rzeczywistości (T. Majewski, 2002, s. 150151). Wynika stąd, że na etapie nabywania umiejętności posługiwania się mapą, słabowidzący powinni dysponować opracowaniem, które pozwoli im kształtować zarówno czytanie wzrokiem jak i dotykiem. Również słabowidzący z prawidłowo wykształconym mechanizmem kompensacyjnym chętnie posłuży się mapą, której treść będzie przedstawiona zarówno barwnie jak i dotykowo.

Argumentem przemawiającym za opracowywaniem wspólnych map dla niewidomych i słabowidzących jest również integracja niewidomych, słabowidzących i widzących. Osoba niewidoma posługująca się mapą przeznaczoną wyłącznie do czytania dotykiem (tak zwaną mapą ślepą lub białą) jest wyobcowana ze środowiska osób widzących i słabowidzących. Nie może zwrócić się o pomoc w czytaniu mapy do osoby słabowidzącej czy widzącej, bo ta nie odczyta mapy przeznaczonej wyłącznie do czytania dotykiem. Nie ma również możliwości rozmowy, dyskusji czy wymiany informacji na temat mapy z osobami posługującymi się wzrokiem. Taka sytuacja pogłębia alienację niewidomych w społeczeństwie.

W świetle przytoczonych argumentów trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy korzystniej jest opracowywać tyflomapy wspólnie dla niewidomych i słabowidzących, czy oddzielnie. Oba rozwiązania mają wady i zalety.

4.6. Standaryzacja znaków i ujednolicenie stosowanych rozwiązań

Znaki i metody prezentacji treści, stosowane na mapach dla widzących, są do tego stopnia ujednolicone, że często pierwsze spojrzenie na mapę bez konfrontacji z legendą, pozwala odczytać część treści. Najlepszym przykładem standaryzacji są oznaczenia sieci wodnej. Granatowa linia na mapach topograficznych, ogólnogeograficznych a często i na mapach tematycznych niemal zawsze oznacza rzekę. Niebieską powierzchnię łatwo zidentyfikować jako zbiornik wodny. Symbole te mają tak oczywiste znaczenie, że często pomija się ich objaśnienie w legendzie.

Tyflokartografia nie wypracować jeszcze takiego systemu zestandaryzowanych znaków, aby osoba niewidoma lub słabowidząca mogła przy pierwszym kontakcie z mapą zorientować się, czy ma do czynienia z rzeką czy też na przykład z drogą. A właśnie w przypadku map barwno-dotykowych ujednolicenie znaków i rozwiązań byłoby szczególnie wskazane ze względu na trudności, jakie występują podczas ich opracowania jak i użytkowania.

Działania zmierzające do wypracowywania najlepszych rozwiązań tyflokartograficznych powinny kończyć się opublikowaniem instrukcji i wytycznych technicznych, tak jak to ma miejsce w przypadku tradycyjnych map topograficznych czy tematycznych (urzędowych) społeczno-gospodarczych (na przykład map zagospodarowania i użytkowania terenu, map ewidencji gruntów) czy przyrodniczych (fizjograficznych: map geologicznych, hydrograficznych oraz sozologicznych np.: map ochrony zasobów mineralnych).

Standaryzacja znaków tyflokartograficznych jest jednak trudniejsza niż w przypadku tradycyjnej kartografii dla widzących, przede wszystkim ze względu na różne technologie druku tych map. Znak o tych samych parametrach jest zupełnie inaczej odbierany dotykowo, jeśli mapa zostać wykonana za pomocą innych metod druku. Dlatego standaryzacji może podlegać ogólny wygląd znaku, natomiast jego rozmiar, grubość linii czy wielkość elementów faktury powinny być każdorazowo dostosowana do wybranej technologii.

Inny problem można zilustrować przykładem z “Atlasu Geograficznego Europy” dla niewidomych i słabowidzących, wydanego przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii. Morza i lądy są w nim, w zależności od skali i tematu mapy, przedstawione celowo za pomocą różnych znaków. Na mapach wiata morze oznaczone jest gładką, niebieską powierzchnią a lądy wypukłą, szarą, jednolitą fakturą. Natomiast na mapach Europy i regionów lądy oznaczono niebieską, prążkowaną fakturą a lądy gładką powierzchnią. Jest to zabieg celowy, mający na celu uczytelnienie treści obu typów map. Na mapie wiata kontynenty są niewielkie i pokazanie ich wypukłą fakturą zwiększa ich czytelność. Natomiast na mapach Europy i regionów najwięcej elementów treści znajduje się na lądach, dlatego to morza zostać pokazane za pomocą faktury.

Z powyższego przykładu wynika, że standaryzacja znaków tyflokartograficznych powinna odnosić się do różnych skal. W tyflokartografii każda skala może wymagać użycia innego znaku oznaczająca ten sam obiekt. Dlatego należy opracowywać zunifikowane zestawy symboli dla map w różnych przedziałach skalowych: dla map świata, kontynentów, regionów, planów miast itp.

W latach osiemdziesiątych pod patronatem Europejskiej Unii Niewidomych powstać zestaw jednolitych symboli przygotowanych do opracowywania planów miast, zwany w skrócie “Euro – Town – Kit”.

Miał on umożliwić szybkie i łatwe sporządzanie matryc planów z użyciem przygotowanych, standardowych oznaczeń. Celem było stworzenie jednakowego kodu znaków tyflokartograficznych, który pomoże zlikwidować dużą różnorodność w sposobach przedstawiania treści przez poszczególne państwa. Zestaw zawiera znaki punktowe przypisane obiektom takim jak budki telefoniczne, ronda, światła uliczne, symbole liniowe reprezentujące drogi, ścieżki, linie kolejowe oraz sygnatury powierzchniowe dla elementów takich jak parki czy obszary wodne.

Zaproponowane przez Europejską Unię Niewidomych standardy dla planów miast niestety nie znalazł dotychczas zastosowania praktycznego w naszym kraju. Od połowy lat osiemdziesiątych nie wydano w Polsce żadnej mapy wielkoskalowej (w skali 1: 5 000 i większej). Jednocześnie opracowano nowe technologie druku map dla niewidomych i słabowidzących, dla których konieczna byłby adaptacja zestawu “Euro – Town – Kit”.

Warto dążyć do jak największego ujednolicenia znaków i rozwiązań stosowanych na tyflomapach. Zespół Konsultacyjny do spraw Opracowywania Map dla Niewidomych i Słabowidzących działający przy Głównym Geodecie Kraju, wypracować rozwiązania, które mogą być punktem wyjścia do rozważań na temat unifikacji w tyflokartografii. Należą do nich:

• Mapa podstawowa – jej zastosowanie zostało omówione w rozdziale 5.4.6 Prezentacja tematu mapy na kilku arkuszach.
• Oznaczenie prawego górnego rogu mapy w celu ułatwienia jej prawidłowego ułożenia (zagadnienie omówione w rozdziale 5.4.9 Orientacja na mapie).
• System kluczy poprzedzających skróty nazw geograficznych w brajlu zamieszczonych na mapie.
• Wzorcowa podziałka liniowa w wydawnictwach wieloarkuszowych (zagadnienie omówione w rozdziale 5.4.8 Kompozycja mapy).
• Umieszczenie legendy na końcu atlasu lub każdego tomu atlasu (zagadnienie omówione w rozdziale 5.4.8 Kompozycja mapy).
• Legenda w postaci tabelki w sytuacji gdy w atlasie temu samemu obiektowi są, w zależności od skali mapy, celowo przypisane różne znaki (zagadnienie omówione w rozdziale 5.4.8 Kompozycja mapy oraz w pierwszej części tego rozdziału).
• Zastosowanie odwzorowania Służby Topograficznej Wojska Polskiego (STWP) dla map pokazujących Świat oraz odwzorowania azymutalnego, równopowierzchniowego Lamberta do przedstawienia kontynentów (zagadnienie omówione w rozdziale 5.4.1.Odwzorowanie kartograficzne, mapy podkładowe, zasięg mapy).
• Zastosowanie siatki skorowidzowej w podziale na ćwiartki i odpowiednie jej oznaczenie na ramce mapy (zagadnienie omówione w rozdziale 5.4.10 Dodatkowe materiały tekstowe).

Warto stosować ujednolicone znaki i rozwiązania na tyflomapach, gdyż ułatwiają one niewidomemu i słabowidzacemu czytelnikowi sprawne zapoznanie się z mapą. Nie mniej tyflokartografia jest na tyle młodym i mało poznanym działem kartografii, że z pewnością w wielu przypadkach podczas redakcji nowych tyflomap konieczne okaże się wypracowanie nowych rozwiązań.

4.7. Organizacja prac nad tyflomapami

Aby opracować dobrą tyflomapę niezbędna jest współpraca kartografa, tyflografa oraz osób niewidomych i słabowidzących, doradzających, testujących i korygujących zaproponowane rozwiązania. Dla prawidłowego przebiegu procesu redakcji tyflokartograficznej ważnym aspektem jest uporządkowanie i jednoznaczne określenie zadań należących do kartografa.

Początkiem wszelkich prac tyflokartograficznych jest opracowanie założeń merytorycznych: koncepcji mapy bądź atlasu, zakresu treści mapy lub poszczególnych map, skali lub ciągu skalowy. Następnym krokiem jest wykonaniem wstępnej makiety wydawniczej. Kolejne działania można podzielić na trzy etapy:

Etap 1: Opracowanie założeń kartograficznych

• wybór elementów treści każdej mapy pod kątem jej tematu, określenie zasięgu kartowanego obszaru
• dokonanie wyboru odwzorowania kartograficznego bądź odpowiedniej mapy podkładowej
• wybór metody prezentacji kartograficznej, za pomocą której przedstawione zostaną elementy treści mapy oraz wstępne zaprojektowanie sygnatur, faktur, kolorów – wszystkie wymienione zadania realizowane są we współpracy z tyflografami i tyflologami niewidomymi i słabowidzącymi, którzy testują czytelność propozycji graficznych, sugerują zmiany
• opracowanie układu legendy uwzględniającej wszystkie niezbędne objaśnienia znaków znajdujących się na mapach
• opracowanie skrótów i przypisanie odpowiednich kluczy do nazw występujących na mapach oraz zaprojektowanie czytelnej metody ich objaśnienia w dodatkowych materiałach opisowych

Etap 2: Wykonanie mapy lub map atlasowych według opracowanych założeń

• wektoryzacja wszystkich elementów treści, które powinny znaleźć się na mapie
• nadanie poszczególnym elementom odpowiednich parametrów kartograficznych i tyflograficznych (ustalonych podczas etapu 1) czyli wstawienie odpowiednich znaków liniowych i punktowych oraz faktur dla elementów powierzchniowych
• uczytelnienie mapy pod kątem tyflograficznym czyli generalizacja ilościowa i jakościowa

Etap 3: Korekta

• nanoszenie poprawek, w miejscach uznanych przez niewidomych i słabowidzacych za nieczytelne, zbyt szczegółowe, błędnie opisane lub niejednoznaczne
• korekta pod kątem jednolitości i spójności map w opracowaniach atlasowych lub wydawniczych seriach map

Jest to ogólny zarys prac tyflokartograficznych, jakie trzeba wykonać opracowując mapę lub atlas przeznaczone dla niewidomych i słabowidzących.