4.
KAMIENIEC PODOLSKI
PRZEDMURZE CHRZEŚCIJAŃSTWA I BRAMA DO POLSKI

(MAPA 4.)

Miejsce

Ukraina, około 20 kilometrów na północ od Chocimia i 100 kilometrów na południe od miasta Chmielnicki, stolicy obwodu. W czasach Rzeczypospolitej – stolica województwa podolskiego.

Usytuowanie

Zamek położony w wąskim przesmyku między stromymi urwiskami kanionu rzeki Smotrycz (prawego dopływu Dniestru), która w tym miejscu tworzy niemal pętlę. Zamek broni dostępu do miasta otoczonego stromymi wąwozami rzeki.

Czas budowy

Gród wzmiankowany jest już w kronice Nestora z X wieku. W XIII wieku miasto miało już mury obronne. Budowa zamku związana jest z Jerzym Koriatowiczem, wnukiem Giedymina, który wspólnie z braćmi odebrał Podole z rąk tatarskich i w 1374 roku lokował miasto Kamieniec Podolski. Zamek w obecnej formie powstał najprawdopodobniej pod koniec XV wieku lub na początku wieku XVI.

Funkcja

Kamieniec Podolski był pierwszym, od strony Mołdawii i Turcji, miastem najpierw ruskim, później Rzeczypospolitej. Leżał na głównej drodze tureckich najazdów na Polskę. Z tego powodu nazwany został urbs antemurale christianitatis – miastem­‑przedmurzem chrześcijaństwa. Położone w niezwykle obronnym miejscu uchodziło za klucz do Polski – powiadano, że kto trzyma Kamieniec Podolski, ten rządzi Podolem.

Było to jedno z najstarszych miast Rusi Halickiej. Niektórzy badacze utożsamiają z nim wymienione na mapie Ptolemeusza z II wieku n.e. grody Klepidava lub Petridava. Nie ma na to jednak dowodów. Na pewno wymienione jest w kronice Nestora z X wieku. W XIII wieku dostało się pod władzę tatarską. W XV wieku walczyli o miasto Litwini i Polacy. W końcu, po 1434 roku, miejscowość stała się stolicą należącego do Królestwa Polskiego województwa podolskiego. W 1620 roku sułtan Osman II na widok twierdzy i miasta miał powiedzieć, że skoro Allach stworzył to miejsce, to niech je sobie zdobywa, i nie przystąpił do oblężenia. W czasie powstania Bohdana Chmielnickiego miasto odparło wszystkie ataki Kozaków.

Miasto Kamieniec Podolski zostało ufortyfikowane przez naturę. Broniły go przede wszystkim strome, wysokie, miejscami na kilkadziesiąt metrów jary i urwiska rzeki Smotrycz. Miasto ulokowano na wyspie, stworzonej przez zataczającą niemal całą pętlę rzekę. Paradoksalnie zamek zbudowano w najsłabszym miejscu – wąskim przesmyku między stromymi ścianami wąwozu.

Dzieje zamku

Według opisu z 1496 roku budowla posiadała już przynajmniej pięć murowanych wież, bramy prowadzące do zamku oraz na podzamcze i fosę. Przed 1544 rokiem królewski budowniczy Job Praet wybudował od zachodniej, najbardziej narażonej na atak strony, basztę, nazwaną Basztą Nową Zachodnią. Oprócz niej zamku broniły baszty nazywane: Lacką (czyli polską), Denną, Małą Zachodnią i Różanką. Zamek miał łącznie 13 baszt. Pozostałe nazywały się: Papieska (Praet przystosował ją do strzelania z armat), Kołpak, Wodna, Mała, Czarna, Komendancka, Lanckorońska i Tęczyńska. Zamek ma kształt czworokątny, podłużny, nieforemny i wymiary mniej więcej 200 metrów na 60 metrów.

Po klęsce pod Cecorą zdecydowano się wzmocnić obronność Kamieńca Podolskiego, budując od najbardziej narażonej na ataki zachodniej strony Nowy Zamek. Od strony północno­‑zachodniej wzniesiono dwa półbastiony św. Michała, od południowo­‑zachodniej – bastion św. Jerzego, dwa nadszańce* i dzieło obronne nazwane rogiem św. Maurycego. Nowy Zamek wzmocnił bardzo obronę Kamieńca, okazał się jednak za słaby dla wyposażonych w nowoczesną technikę oblężniczą Turków.

W 1672 roku, po zaledwie dziesięciodniowym oblężeniu, miasto i zamek zostały zdobyte przez Turków. Armia sułtana Mehmeda IV zastosowała na szeroką skalę podkopy i miny, za pomocą których wysadziła w powietrze kilka baszt. Miasto się poddało.

W momencie kapitulacji w zamku miała miejsce eksplozja prochowni, która zabiła dowódcę obrony, pułkownika Jerzego Wołodyjowskiego, pochodzącego z Inflant majora artylerii Heykinga i kilkuset broniących miasta Kozaków. Bardzo prawdopodobne, że Heyking wywołał eksplozję przypadkowo. Wołodyjowski, tak jak jego Basieńka – w rzeczywistości Krystyna – mieli już wtedy po przeszło 50 lat. Dzięki geniuszowi Henryka Sienkiewicza mały rycerz i Ketling stali się symbolami patriotyzmu i bohaterskiej śmierci dla Ojczyzny. Upadek Kamieńca był szokiem dla Rzeczypospolitej. Każdy kandydat na króla musiał złożyć przysięgę, że odzyska miasto z rąk tureckich. Udało się to dopiero po 27 latach dzięki zawartemu z Turcją pokojowi.

Po odzyskaniu Podola zamek odbudowano i unowocześniono. Nie zdało się to na wiele. Podczas II rozbioru Polski w 1793 roku Rosjanie bez problemu zajęli miasto i twierdzę. Zostało stolicą rosyjskiej guberni. Po 1812 roku zamek zamieniono w więzienie. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Kamieniec został po stronie sowieckiej Ukrainy.

Stan obecny

Od 1937 roku twierdza pełni funkcję muzeum.

Strona internetowa miasta i muzeum (w języku ukraińskim): https://kam-pod.gov.ua/turistu/item/162-muzei-mista