ś3. Mapa podstawowa

ś3 Świat – mapa podstawowa

Opis mapy

Arkusz „Świat – mapa podstawowa” pozwoli ci zdobyć wiadomości, dotyczące układu kontynentów na Ziemi.
Skala liczbowa mapy umieszczona jest w lewym dalszym, czyli górnym rogu arkusza, tuż pod tytułem. Skala 1:60.000.000 pozwala na przedstawienie na jednym arkuszu wszystkich kontynentów. Niestety, kontynenty w tej skali mają niewielką powierzchnię. Dlatego praca na tej mapie wymagać będzie od ciebie ogromnej precyzji.
W prawym dalszym rogu arkusza znajduje się wypukła róża wiatrów oraz wypukły czarny trójkąt orientujący położenie mapy.

Czytanie mapy

Wyjmij z teczki legendę dla tomu drugiego w formacie mniejszym od pozostałych i mapę ś3.
Konieczne jest, byś przed pracą na mapie dokładnie przeczytał legendy na tych arkuszach. Po przeczytaniu i zapamiętaniu zawartych na nich informacji i opisów poszczególnych znaków będziesz rozumiał informacje podawane przez mapę:

• linię brzegową oznaczono szorstką cienką linią umieszczoną na cienkiej linii granatowej;

• granice między oceanami oznaczono wypukłą grubą linią umieszczoną na białej linii;

• położenie Polski określono wypukłym obrysem kwadratu umieszczonym na tle czarnego kwadratu z białym wypełnieniem;

• obszar morza oznaczono fakturą linii poziomych na niebieskim tle;

• Równik, południki 0° i 180° oznaczono linią wypukłych dużych punktów umieszczonych na szerokiej czarnej linii;

• zwrotniki i koła podbiegunowe oznaczono linią wypukłych małych punktów umieszczonych na przerywanej czarnej linii.

Teraz rozłóż mapę na uprzątniętym wcześniej biurku, tak by nic nie leżało pod nią i nie przeszkadzało ci w pracy. Sprawdź, czy w prawym dalszym rogu znajduje się wypukły czarny trójkąt. Jeśli tak, to mapa leży prawidłowo. Oprzyj ręce od łokcia do nadgarstka na biurku. Palce delikatnie zegnij, tak by wszystkie opuszki dotykały płaszczyzny arkusza. Teraz obejrzyj powoli cały arkusz, który przed tobą leży. Poprowadź palce od dalszego brzegu arkusza do bliższego, by zorientować się w jego układzie.
Obszar mapy otoczony jest ramką narysowaną linią wypukłą na linii czarnej. Północna (czyli dalsza) i południowa (czyli bliższa) część ramki jest linią prostą. Natomiast od zachodu (czyli z lewej strony) i od wschodu (czyli z prawej strony) ramkę mapy stanowi łuk.
Obszar lądu oznaczono fakturą gładką; każdy z kontynentów wyróżniony został innym kolorem: Ameryka Północna kolorem zielonym, Ameryka Południowa – żółtym, Europa – pomarańczowym, Azja – kremowym, Afryka – brązowym, Australia – seledynowym a Antarktyda – różowym. Kontynenty i oceany są opisane pełnymi nazwami w czarnym druku i brajlu.
Przez mapę przeprowadzone zostały podstawowe linie siatki kartograficznej – Równik, Zwrotnik Raka, Zwrotnik Koziorożca, koła podbiegunowe oraz południki: 0°, dwa południki 90° i 180°. Przy każdej linii siatki kartograficznej podano jej wartość w stopniach. Równik dzieli Ziemię na półkulę północną i południową a południki 0° i 180° na półkulę wschodnią i zachodnią.
Teraz połóż palce przy dalszej ramce mapy i obwiedź palcami jej kontur. Przy dalszej ramce mapy, w jej środkowej części, możesz odczytać napis „biegun północny”, a przy bliższej – „biegun południowy”. Przez środek mapy jest poprowadzona z północy na południe linia wypukłych dużych punktów umieszczona na szerokiej czarnej linii. Jest to południk 0°. Wraz z południkiem 180° dzieli on kulę ziemska na dwie półkule: wschodnią i zachodnią. Przesuń palce po południku 0°. Teraz wróć do północnej ramki i przesuń palce na wschodnią ramkę mapy. Blisko niej znajdź podobną linię wypukłych dużych punktów umieszczoną na szerokiej czarnej linii. Jest to południk 180°. Odwzorowanie spowodowało przecięcie obrazu powierzchni Ziemi po południku bliskim południkowi 180°, który nie przecina żadnego lądu. Dlatego południk ten jest jednocześnie wschodnią i zachodnią ramką mapy. Oczywiście umieszczenie obrazu całej Ziemi na płaszczyźnie jednej mapy spowodowało „rozpłaszczenie powierzchni kuli ziemskiej” i deformację kształtu kontynentów i oceanów.
Teraz połóż palce przy północno-wschodniej, czyli dalszej prawej części mapy i poprowadź palce po południku 180°, sprawdzając powierzchnię mapy blisko tego południka. Znajdziesz linię koła podbiegunowego północnego. Odczytaj tę linię i za ramką zachodnią znajdź skrót nazwy i szerokość geograficzną tej linii. Dalej na południe zbadaj kolejno linię Zwrotnika Raka, a następnie linię Równika, a jeszcze dalej na południe – linię Zwrotnika Koziorożca. Te trzy linie podpisane są w obszarze morza. Dalej na południe znajdziesz linię koła podbiegunowego południowego.
Wróć do linii Równika. Poprowadź palce po całej linii Równika, dokładnie ją czytając. Jak wiesz, linia Równika dzieli kulę ziemską na dwie półkule – północną i południową. W środkowej części linii Równika znajdziesz jej przecięcie z południkiem 0°. To przecięcie wyznacza cztery ćwiartki kuli ziemskiej.

• Połóż palce w prawej dalszej części mapy – jest to ćwiartka północno-wschodnia. Zawiera się ona między północnym odcinkiem południka 0° i wschodnią częścią Równika.

• Połóż palce w lewej dalszej części mapy – jest to ćwiartka północno-zachodnia Ziemi. Zawiera się ona między odcinkiem północnym południka 0° i zachodnią częścią Równika.

• Połóż palce w prawej bliższej części mapy – jest to ćwiartka południowo-wschodnia. Zawiera się ona między południową częścią południka 0° i wschodnią częścią Równika.

• Ostatnia ćwiartka – południowo-zachodnia zawiera się między południową częścią południka 0° i zachodnią częścią Równika. Jeśli już dokładnie znasz podział Ziemi, przejdźmy do poznania i rozmieszczenia kontynentów. Odszukaj ćwiartkę północno-zachodnią Ziemi. Połóż palce blisko północnej (czyli dalszej) ramki i powolnym ruchem w lewo – w prawo przeszukuj tę ćwiartkę. Staraj się nie przekroczyć palcami linii południka 0°. Łatwo rozpoznasz tu fakturę linii poziomych oznaczającą oceany oraz fakturę gładką lądu. Na obszarze lądu odczytaj napis „Ameryka Północna”. Przesuwaj palce ku południowi, czyli bliżej siebie, badając cały obszar kontynentu. W pobliżu Zwrotnika Raka prześledź uważnie zwężenie kontynentu – Przesmyk Panamski. Blisko Równika napotkasz kolejny kontynent, którego obszar w większej części znajduje się w ćwiartce południowo-zachodniej. Odczytaj jego nazwę i zbadaj, jak daleko sięga na południe. Jest to Ameryka Południowa.

• Teraz przenieś palce do północno-wschodniego, czyli dalszego prawego rogu mapy. Większą część ćwiartki północno-wschodniej stanowią kontynenty. Badając mapę ruchem w lewo – w prawo, odnajdziesz i odczytasz nazwy kolejnych kontynentów: Europy i Azji, oddzielonych od siebie wypukłą linią ciągłą. Ta linia poprowadzona jest w miejscu przebiegu umownej granicy między kontynentami. Na południe od Europy, w obszarze badanej ćwiartki, znajdź fragment kontynentu Afryki. Przesuwaj palce w kierunku południowym, czyli bliżej siebie, aż przekraczając linię Równika, przejdziesz do ćwiartki południowo-wschodniej. W tej ćwiartce, blisko przecięcia Równika z południkiem 0°, znajduje się dalsza część kontynentu Afryki. W południowej części Afryki znajdziesz linię Zwrotnika Koziorożca. Przesuwając palce po tej linii na wschód, znajdziesz kolejny kontynent – Australię. Po zbadaniu tego kontynentu przesuń palce dalej na południe, poza linię koła podbiegunowego południowego. Kontynent objęty kołem podbiegunowym to Antarktyda.

Aby utrwalić w pamięci poznany układ kontynentów na Ziemi spróbuj ponownie rozpoznać wszystkie kontynenty. Powierzchnia kuli ziemskiej składa się jednak nie tylko z lądów, czyli powłoki lądowej, ale również z powłoki wodnej. Zwróć na to uwagę, szukając poszczególnych kontynentów.
Wszystkie wody oceaniczne, jako Wszechocean, zajmują większy obszar powierzchni Ziemi niż lądy. Wróć do północnej, czyli dalszej ramki mapy i spróbuj odnaleźć i odczytać nazwę Oceanu Arktycznego i określić kontynenty, między którymi leży. Przesuń palce na zachód, na kontynent Ameryki Północnej. Pomiędzy kontynentami Ameryki Północnej i Ameryki Południowej z zachodu, a Europą i Afryką ze wschodu odnajdziesz obszar Oceanu Atlantyckiego. Napis Ocean Atlantycki znajdziesz w obu ćwiartkach – północno-zachodniej i południowo-zachodniej, bo tak daleko rozlewają się jego wody.
Między ramką zachodnią a kontynentami Ameryki, znajdziesz dwa razy napis – Ocean Spokojny. Odszukaj go na mapie. Zwróć uwagę, że napis Ocean Spokojny pojawia się po obu stronach mapy. Przesuń palce wzdłuż Równika: we wschodniej części mapy, między Równikiem a Zwrotnikiem Raka, znajdziesz również napis Ocean Spokojny. Takie umieszczenie Oceanu Spokojnego na mapie wynika z wcześniej omówionego przecięcia obrazu powierzchni kuli ziemskiej dla przedstawienia jej na płaszczyźnie.
Ocean Spokojny jest największym z oceanów. Zauważ, że obejmuje duży obszar po zachodniej stronie mapy i po wschodniej stronie. W ćwiartce południowo-wschodniej, między Australią a Afryką, znajduje się Ocean Indyjski.
W nieznacznej odległości na północ od linii koła podbiegunowego południowego, równolegle do tej linii, znajduje się gładka wypukła biała linia, wyznaczająca granicę oceanów. Połóż palce na tej linii i poprowadź je z zachodu na wschód. W obszarze ograniczonym tą linią oraz linią brzegową kontynentu Antarktyda znajduje się kolejny ocean nazywany Oceanem Południowym.
W celu utrwalenia wiadomości, przeczytaj, w miarę możliwości samodzielnie, układ oceanów na mapie.

Opis treści mapy

Oceany zajmują dużo większą powierzchnię Ziemi niż lądy. Wszystkie oceany są ze sobą połączone i wraz z morzami, zatokami i cieśninami tworzą Wszechocean. Wszechocean zajmuje 70,8% powierzchni Ziemi, a na lądy przypada łącznie 29,2%. Dla nas najważniejsze są lądy, ponieważ na nich żyjemy.
Polska znajduje się w Europie, która wraz z Azją tworzy jeden wielki kontynent Eurazji o powierzchni 55 milionów 918 tysięcy km². Kontynent Eurazji jest prawie dwukrotnie większy od Afryki – drugiego pod względem wielkości kontynentu. Granica lądowa między częściami Eurazji jest umowna i została poprowadzona po wschodniej stronie gór Ural, rzeką Ural, północnymi brzegami Morza Kaspijskiego i północnym podnóżem gór Kaukaz. Do Europy, poza częścią kontynentalną należą też wyspy i archipelagi wysp. Na mapie, na północ od części kontynentalnej, zaznaczone są wyspy: Irlandia, Wyspy Brytyjskie, Islandia oraz archipelagi: Spitsbergen i Nowa Ziemia. Do Azji należą liczne archipelagi wysp położonych na południe i wschód od jej części kontynentalnej. Należą do nich między innymi: Wyspy Japońskie, Filipiny i Archipelag Malajski. Azja jest połączona z Afryką wąskim przesmykiem. W przesmyku tym zbudowano Kanał Sueski, który przyjęto uznawać za granicę między Azją i Afryką.
Na półkuli zachodniej leży Ameryka Północna i Południowa, które są połączone wąskim przesmykiem. W tym przesmyku przekopano Kanał Panamski, który stanowi umowną granicę między Ameryką Północną i Południową. Do Ameryki Północnej o powierzchni 24 miliony 241 tysięcy km² są zaliczane liczne wyspy. Największe z nich leżą na północ od kontynentu, w tym największa wyspa świata – Grenlandia. W południowej części Ameryki Północnej znajdują się archipelagi wysp. Na tej mapie zaznaczone są tylko dwie największe wyspy w archipelagu Wielkich Antyli: Kuba i Haiti.
Ameryka Południowa, której powierzchnia wynosi 17 milionów 819 tysięcy km², tworzy dość zwarty kontynent o mało urozmaiconej linii brzegowej. Tylko w południowej części znajdują się archipelagi wysp. Na mapie zaznaczono największą wyspę, nazywaną Ziemią Ognistą, należącą do archipelagu o tej samej nazwie.
Leżące w całości na półkuli południowej Australia i Antarktyda są oddalone od innych kontynentów. Do Australii – najmniejszego kontynentu o powierzchni 8 milionów 536 tysięcy km² jest zaliczana druga co do wielkości na świecie wyspa Archipelagu Malajskiego – Nowa Gwinea – oraz położona na wschód od Australii – Nowa Zelandia.
Antarktyda o powierzchni 13 milionów 180 tysięcy km² zaliczana jest do kontynentów, mimo że obecnie uważa się, że część obszarów pokrytych jednym wielkim lądolodem stanowią wyspy oddzielone od lądu cieśninami.
Granice oceanów są umowne. Powszechnie, zgodnie z wytycznymi Międzynarodowej Organizacji Hydrologicznej, przyjmuje się podział Wszechoceanu na pięć oceanów.
Ocean Atlantycki oddziela Europę i Afrykę od Ameryki Północnej i Południowej. Graniczy na północy z Oceanem Arktycznym. Jego granica biegnie od północnych krańców półwyspu Labrador w Ameryce Północnej, przez południowe wybrzeża Grenlandii i Islandii do Półwyspu Skandynawskiego. Od zachodu granicę między Oceanem Atlantyckim a Oceanem Spokojnym wyznaczono przez Cieśninę Drake'a wzdłuż południka 67°14' długości geograficznej zachodniej, od Ziemi Ognistej do granicy Oceanu Południowego. Od wschodu Ocean Atlantycki graniczy z Oceanem Indyjskim. Granica biegnie od Afryki wzdłuż południka 20° długości geograficznej wschodniej do granicy Oceanu Południowego.
Ocean Spokojny – największy z oceanów – jest na tej mapie przedstawiony w dwóch częściach: zachodnia część na wschód od Azji i Australii, a wschodnia – na zachód od Ameryki Północnej i Południowej. Na północy Ocean Spokojny graniczy z Oceanem Arktycznym, a na południu z Oceanem Południowym.
Ocean Arktyczny leży wokół bieguna północnego i oblewa północne części Europy, Azji i Ameryki Północnej. Granica między Oceanem Atlantyckim a Oceanem Spokojnym biegnie między Morzem Czukockim – należącym do Oceanu Arktycznego – a Cieśniną Beringa należącą do Oceanu Spokojnego.
Od niedawna wydzielono piąty ocean – Ocean Południowy – oblewający Antarktydę. Za jego granicę z Oceanem Atlantyckim, Spokojnym i Indyjskim przyjęto równoleżnik 60° szerokości geograficznej południowej.
Nazwa i zasięg Oceanu Południowego zostały formalnie zatwierdzone w 2000 roku przez Międzynarodową Organizację Hydrologiczną. Jednak ta międzynarodowa umowa nie zawsze jest przestrzegana. Australia granice oceanu na południe od Australii przesunęła aż do południowych wybrzeży Australii i Nowej Zelandii. Taki zasięg oceanu występuje na australijskich mapach i w atlasach.
Po zakończeniu czytania złóż mapę i ostrożnie włóż do teczki.